ایران و دیوان بین المللی دادگستری

سخن نویسنده:

جنگ یا مذاکره؟ این کلیدی‌ترین سؤالی بود که ذهن مرا به خود مشغول داشت و سعی کردم به این سوال در کتاب پیش‌رو با بررسی پرونده‌های مهم ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری به آن پاسخ دهم.

 در اصل مهم‌ترین پرونده ایران که ناشی از تحریم‌های هسته‌ای و یکجانبه ایالات متحده و خروج این کشور از برجام بوده است کشور را به نقطه‌ای رساند که در خرداد و تیرماه سال جاری (۱۴۰۴) شاهد حمله نظامی به تاسیسات هسته‌ای، نظامی و زیرساختی کشور بودیم. این پرونده که موضوع اولین پایان‌نامه کارشناسی ارشد من را در رشته دموکراسی و حقوق بشر از انستیتو علوم انسانی و اجتماعی لاهه هلند به خود اختصاص داده بود با توسعه و پوشش تمام پرونده‌های ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری پس از حملات اخیر اسرائیل و ایالات متحده به ایران در قالب این کتاب گردآوری شد و توسط انتشارات جهاد دانشگاهی منتشر گردیده است قرار است به این سوال پاسخ دهد که آیا دیپلماسی حقوقی، اگر هوشمندانه و حرفه‌ای بکار گرفته شود، می‌تواند جایگزینی مؤثر و مقتدرانه برای به جای تقابل نظامی باشد؟

در فصل سوم کتاب ابتدا نگاهی به پرونده گروگانگیری کارکنان سفارت ایالات متحده در تهران می‌اندازیم و ابعاد حقوقی و پیامدهای این واقعه را بررسی می‌کنیم. این پرونده از آن حیث اهمیت دارد که بعد از انقلاب ۱۳۵۷ این اولین بار بود که به عهدنامه مودت ۱۹۵۵ استناد می‌شد و این امر نشان دهنده اعتبار این عهدنامه و عدم خاتمه آن به دلیل تغییر بنیادین اوضاع و احوال (انقلاب ایران) بود.

دومین پرونده مورد بررسی پرونده چهار سکوی نفتی ایران است که توسط نیروی دریایی ایالات متحده برای همیشه نابود و غیرعملیاتی شدند. اهمیت بررسی این پرونده از آن حیث است که اولین بار بود دیوان به بحث تحریم‌های ایالات متحده آمریکا و تفسیر ماده ۱۰ عهدنامه مودت و بحث آزادی تجارت میان دو کشور پرداخت.

سومین پرونده مورد بررسی هواپیمای ایران-ایر بود که در خلیج فارس مورد اصابت موشک واقع شد و تمام سرنشینان آن جان باختند. بررسی این پرونده از آن حیث حائز اهمیت است که ایران خود در حال حاضر در خصوص سرنگونی هواپیمای اوکراینی در مقام خوانده قرار دارد.

چهارمین پرونده، قضیه دارایی‌های مسدود شده ایران و بانک مرکزی ایران است. ایران از ایالات متحده در دیوان بین‌المللی دادگستری به دلیل مصادره اموالی که از مصونیت دولتی برخوردار بودند شکایت نمود. موضوع از این قرار بوده است که از محل اموال و سهام بانک مرکزی ایران دو میلیارد دلار توسط دادگاه‌های ایالات متحده به خانواده‌های بازماندگان حملات تروریستی مقر تفنگداران آمریکایی در لبنان داده شد و ایران مقصر این حادثه تروریستی شناخته شد. ایران با استناد به عهدنامه مودت قصد داشت بانک مرکزی را جدای از دولت معرفی نماید که در حکم شرکت و تحت معافیت‌های عهدنامه مودت قرار داشت اما دیوان با تسلط همه جانبه خود به وقابع و فکت ها با این دیدگاه مخالفت کرد. اگرچه ایالات متحده را به خاطر تحریم شرکت‌هایی که واقعا خصوصی بودند و تحت مصونیت عهدنامه بودند ملزم به جبران خسارت نمود اما دو میلیارد دلار اموال مردم ایران به واسطه اعمال تروریستی منتسب به حاکمیت هیچ‌گاه بازنگشت.

مهم‌ترین پرونده اما نقض عهدنامه مودت، روابط تجاری و حقوق کنسولی ۱۹۵۵ نام دارد که ایران علیه ایالات متحده به دلیل خروج این کشور از برجام و تحریم‌های نامشروع و غیرقانونی این کشور در سال ۲۰۱۸ در دیوان اقامه کرد. پرونده‌ای که نهایتاً به تنش نظامی در بهار ۱۴۰۴ انجامید. در این گفتار از آغاز برجام تا فرجام آن، مذاکرات احیای برجام، افزایش غنی‌سازی به عنوان اقدامات متقابل، مکانیزم ماشه، مشروعیت حقوقی و امکان مسدودسازی تنگه هرمز، مشروعیت دفاع پیش‌دستانه و پیش‌گیرانه در خصوص حمله به تاسیسات هسته‌ای و دفاع مشروع بررسی می‌گردد و راه‌حل‌های تئوری و عملی و پشنهاداتی برای برون رفت از این بحران ارائه می گردد.

در نهایت سایر پرونده‌های ایران نظیر پرونده نفت ایران و انگلیس، هواپیمای اوکراینی و استیناف از رای ایکائو و نقض مصونیت دولتی ایران توسط کانادا بررسی می‌گردند. امید است این کتاب با تحلیل مستند و روشمند خود، بتواند گامی در جهت ارتقاء فهم حقوق بین‌الملل، تقویت ظرفیت حقوقی کشور و بهره‌برداری مؤثرتر از ابزارهای حقوقی بین‌المللی در راستای صیانت از منافع ملی ایران بردارد.

در اینجا بر خود لازم می‌دانم از استاد فرهیخته‌ خود جناب آقای پروفسور محمود مسائلی استاد روابط و حقوق بین‌الملل دانشگاه‌های آتاوا و کارلتون در کانادا که با رهنمودها، نقدهای سازنده و تشویق‌های ارزشمند خود راهنمای این مسیر علمی بودند و داوری کتاب پیش‌رو را برعهده داشتند، صمیمانه سپاسگزاری نمایم. حضور و حمایت ایشان سهم بسزایی در ارتقاء کیفیت این پژوهش داشته است. در نهایت این کتاب را با دلی آکنده از احترام و سپاس، به همه آنان که حضورشان روشنی‌بخش این راه بوده است، تقدیم می‌کنم.